Οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες, γενικά, είναι αντιεπιστημονικές πεποιθήσεις που βασίζονται σε καταστάσεις και συμπτώσεις που φαίνεται να τις υποστηρίζουν.
Σύμφωνα με το Λεξικό Ψυχολογίας της Αμερικανικής Ένωσης Ψυχολογίας, η δεισιδαιμονία μπορεί να οριστεί ως «μια πεποίθηση ή πρακτική που δεν βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα ή λογική, αλλά στηρίζεται στην υπόθεση ότι ορισμένες πράξεις ή γεγονότα μπορούν να επηρεάσουν άσχετα αποτελέσματα».
Πόσο αθώες όμως είανι οι προλήψεις;
Είναι όλες οι προλήψεις απαραίτητα επιβλαβείς;
Όχι πάντα. Για παράδειγμα, μια μελέτη με σειρά πειραμάτων διαπίστωσε ότι η πίστη σε δεισιδαιμονίες που σχετίζονται με την καλή τύχη μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αποδώσουν καλύτερα. Μπορεί να ενισχύσει την αυτο-αποτελεσματικότητά τους, δηλαδή την πεποίθησή τους ότι μπορούν να κατακτήσουν μια δεξιότητα ή ένα έργο.
Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι δεισιδαιμονίες λειτουργούν σαν «γνωστικά στηρίγματα», δηλαδή μπορούν να ενισχύσουν την αυτοπεποίθηση και πιθανώς να μειώσουν το άγχος σε αβέβαιες καταστάσεις. Φανταστείτε να έχετε το τυχερό σας μαντήλι σε ένα πρώτο ραντεβού που πάει καλά.
Ωστόσο, είναι θετικές μόνο όταν πηγάζουν από το ίδιο το άτομο και δεν επιβάλλονται ή βλάπτουν τους άλλους.
Η σκοτεινή πλευρά των προλήψεων
Μπορούν οι δεισιδαιμονίες να είναι σκοτεινά δημιουργικές; Ορισμένες ναι, γιατί οι συμπεριφορές που τις ακολουθούν συχνά προτείνονται για να «διορθώσουν» μια κατάσταση. Αυτές οι λύσεις συνήθως βασίζονται στη συμβολική σκέψη, σε περίτεχνες τελετουργίες και μερικές φορές είναι χειριστικές.
Αυτό συμβαίνει επειδή τέτοιου είδους τελετουργίες στηρίζονται σε μια υποτιθέμενη λογική αιτίου-αποτελέσματος, όπου συμβολικές πράξεις πιστεύεται ότι φέρνουν πραγματικές λύσεις.
Το εύρος συμπεριφορών είναι πολύ μεγάλο. Άλλωστε, καμία τους δεν βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα, άρα όλα επιτρέπονται!
Φάε ένα συγκεκριμένο μπισκότο και θα βγάλεις περισσότερα χρήματα, ή κοιμήσου σε κατεύθυνση Βορρά–Νότου και οι γονείς σου θα ζήσουν άλλα 10 χρόνια.
Κάποιες μάλιστα μπορεί να είναι πολύ τραυματικές για κάποιον όπως αποκρυφιστικές τελετές στις οποίες υποβάλλονται γυναίκες σε χώρες όπως η Ινδία.
Παράλληλα, στην Ινδία έχει παρατηρηθεί αύξηση των «Γκουρού» και πνευματικών ηγετών που προσφέρουν δημιουργικές «λύσεις» στα προβλήματα των πιστών τους, από απλές προτάσεις όπως να φορούν συγκεκριμένα δαχτυλίδια μέχρι αναβάσεις σε βουνά για να φτάσουν σε απομονωμένους ναούς.
Και σαν να μην έφτανε το γεγονός ότι χρεώνουν χρήματα για αυτές τις «συμβουλές», οι τελετουργίες αυτές έχουν αποκτήσει εμπορική διάσταση, συχνά μεταδίδονται στην τηλεόραση και αποφέρουν κέρδη μέσω δωρεών, εμπορευμάτων και οργανωμένων προσκυνημάτων.
Γιατί οι άνθρωποι παρασύρονται;
Συχνά λέγεται κάτι σαν: «Δεν θα το πιστέψεις αν δεν σου συμβεί». Ωστόσο, πρόκειται για πεποίθηση και όχι για γεγονός που υποστηρίζεται από αποδείξεις. Για αυτό θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθούν όχι μόνο οι ακόλουθοι αυτών των σκοτεινά δημιουργικών τελετουργιών, αλλά και οι δημιουργοί τους – αποκρυφιστές, πνευματικοί θεραπευτές και «θεόσταλτοι» γκουρού.
Τα (συχνά) παράλογα συστήματα πεποιθήσεών τους δεν περιορίζονται από τη λογική ή την επιστήμη και μπορούν να οδηγήσουν στις πιο ευφάνταστες και πρωτότυπες «λύσεις», που όμως έχουν τη δυνατότητα να είναι επιβλαβείς.
Το ερώτημα λοιπόν παραμένει: γιατί οι άνθρωποι πέφτουν θύματα τόσο ακραίων «λύσεων»; Είναι από απελπισία, πίστη ή συνδυασμός άλλων αγνώστων παραγόντων; Είναι μάλλον απίθανο να καταπολεμήσουμε τις δεισιδαιμονίες μόνο με την επιστημονική παιδεία, επειδή εδώ έχουμε να κάνουμε με βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις για το πώς λειτουργεί ο κόσμος.
Τελικά, οι προλήψεις δείχνουν πόσο ανάγκη έχει ο άνθρωπος να βρίσκει νόημα και ασφάλεια μέσα στο άγνωστο. Σε έναν κόσμο γεμάτο αβεβαιότητα, το μυαλό μας ψάχνει μοτίβα και αιτίες, ακόμα κι εκεί που δεν υπάρχουν. Γι’ αυτό και δύσκολα ξεριζώνονται μόνο με τη λογική ή την επιστήμη. Έχουν βαθιές ρίζες στην κουλτούρα και στο συναίσθημα.
